Nghè Nguyệt Viên được xây dựng từ năm 1593. Khác với nhiều di tích, người được thờ ở Nghè Nguyệt Viên lại là một nữ Thành hoàng làng - với bài vị ghi rõ "Chương vĩ dực bảo Trung hưng Thượng đẳng thần".  Tuy không có tài liệu nào ghi rõ ràng về vị Thành hoàng làng Nguyệt Viên, song truyền thuyết dân gian địa phương và người dân ngày nay đều tin, Thành hoàng làng Nguyệt Viên là công chúa Mai Hoa - con gái vua. Vì cảm phục tài cao học rộng của ông Nghè Đờn (ở xã Hoằng Thịnh, huyện Hoằng Hóa ngày nay) nên khi ông từ quan về quê, bà đã bí mật tìm theo. Tuy nhiên, giữa đường bị lạc, không thể tìm thấy quê của ông Nghè Đờn. Quá thất vọng, chán chường, nên bà đã gieo mình xuống sông Mã tự vẫn, thi thể trôi về đến làng Nguyệt Viên và được ông tổ họ Nguyễn làng Nguyệt Viên chôn cất tại Cồn Trạch. Sau đó, các vị chức sắc trong làng nằm mơ thấy một người con gái hiện ra nói sẽ báo đáp, phù hộ cho dân làng học hành tiến bộ, làm ăn phát đạt. Từ đó, nhân dân làng Nguyệt Viên lấy ngày mùng 10 tháng 2 âm lịch hàng năm - ngày chôn cất bà làm ngày giỗ và tôn bà làm Thành hoàng làng.

Phía ngoài mái tạo thành hai lớp, giữa hai lớp có thêm cổ diêm cao với nhiều cửa sổ nhỏ tạo ra sự độc đáo khác biệt cho công trình này.

Nghè Nguyệt Viên ngoài thờ Thành hoàng làng là công chúa Mai Hoa còn thờ các vị tiến sĩ đỗ đạt khoa cử. Đến nay, có 18 vị tiến sĩ được thờ tại đây. Hiện bên trong di tích Nghè vẫn còn tấm bia ghi danh 11 vị tiến sĩ của làng Nguyệt Viên đỗ đạt thời Phong kiến. Mở đầu là tiến sĩ Nguyễn Trật (thời vua Lê Thần Tông) và người cuối cùng của làng, cũng là cuối cùng của cả nước thi đỗ tiến sĩ thời Phong kiến là cụ Phó bảng khoa thi Kỷ Mùi 1919 Lê Viết Tạo.

Bức đại tự được treo chính giữa bên trong Nghè Nguyệt Viên.

Như một niềm tự hào về truyền thống khoa bảng, đỗ đạt, ở Nguyệt Viên ngày nay vẫn lưu truyền câu ca: "Nguyệt Viên 18 ông Nghè/ Ông cưỡi ngựa tía, ông che tán vàng".

Căn cứ nội dung khắc trên thượng lương bên trong di tích, Nghè Nguyệt Viên được khởi dựng cuối thế kỷ XVI, năm Quý Tỵ, thuộc niên hiệu Quang Hưng triều vua Lê Thế Tông (1593), được trùng tu năm Đinh Hợi niên hiệu Minh Mệnh (1827) và sửa chữa tiếp vào năm Bính Thân niên hiệu Thành Thái (1896). Năm 1996, Nghè Nguyệt Viên được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh.

Cổng Nghè cổ xưa nay được sơn mới

Trước đây, Nghè nằm trong khuôn viên có quy mô lớn của làng, ngay phía bên có ngôi chùa và đình làng 9 gian, có giếng nước, chiếc cầu đá cùng nhiều cây cổ thụ quanh năm xanh tốt với cảnh quan rộng rãi, thoáng mát.  Tuy nhiên, qua thời gian, các công trình như chùa, đình làng, giếng cổ, cầu đá cổ, cây cổ thụ đều bị dỡ bỏ, để lại duy nhất Nghè này. Đến nay, công trình này nằm trên một diện tích khá khiêm tốn, chỉ chừng 2.500 m2, quy mô kiến trúc cũng không lớn. Tuy nhiên, một công trình được xây dựng từ hơn 4 thế kỷ, lại có nhiều nét kiến trúc cổ kính độc đáo khiến không ít nhà nghiên cứu từng về đây phải kinh ngạc.

Tấm bia ghi danh 11 vị tiến sĩ của làng Nguyệt Viên đỗ đạt thời Phong kiến.

Nghè Nguyệt Viên có cấu trúc một gian hai chái, bố cục gần giống hình vuông, kết cấu vì kèo khá đặc biệt. Ngoài ra, bộ khung gỗ của Nghè Nguyệt Viên vững chắc, bề thế với những mảng chạm khắc nghệ thuật các linh vật, hoa lá tỉ mỉ. Các hình ảnh đầu rồng, phượng, lân được khắc vào từng vị trí cố định trên các đầu dư, rường, các góc đầu nối với các cột cái... một cách mềm mại, uyển chuyển nhưng vẫn toát lên được sự sắc sảo, uy nghi. Các cột gỗ lim to vững vàng trên các hòn đá tảng kê chân chắc chắn. Nhiều hình tượng lân xuất hiện dưới nhiều tư thế như bơi trên mặt nước, cõng một vòng có hình bát quái, hay trong tư thế nằm ngửa... Kỹ thuật chạm khắc linh vật ở Nghè Nguyệt Viên nhiều lớp tạo nên chiều sâu thu hút. Kiến trúc cầu kỳ đẹp mắt cùng với những đường nét điêu khắc nghệ thuật tinh xảo tạo cho Nghè Nguyệt Viên thêm phần linh thiêng, trang trọng vừa thực sự gần gũi, gắn bó với cuộc sống đời thường của người dân trong làng. 

Kiến trúc cầu kỳ đẹp mắt cùng với những đường nét điêu khắc nghệ thuật tinh xảo tạo cho nghè Nguyệt Viên thêm phần linh thiêng, trang trọng vừa thực sự gần gũi, gắn bó với cuộc sống đời thường của người dân trong làng.

Hàng năm, vào mùng 10 tháng hai âm lịch, lễ hội Nghè Nguyệt Viên lại được tổ chức với nhiều hoạt động ý nghĩa. Lễ hội thu hút đông đảo người dân trong vùng bởi các hoạt động mang tính cộng đồng cao như kéo co, tú huần.

Nguồn: Cổng thông tin điện tử thành phố Thanh Hóa